بررسی نقش بساسیری پیرامون نفوذ خلافت فاطمیان و شیعیان عراق

داعی‌الدعاة شیعیان اسماعیلی، مؤیدالدین شیرازی هرچند مخفیانه به قاهره می‌رفت، اما وجود همراهان ناپایدار بساسیری و تغییر پیاپی مواضع آنها بین بساسیری و سلاجقه، و عدم وفاداری کامل آنها به شیعیان اسماعیلیه، به همراه مشکلات ایجادشده برای یازوری، وزیر مستنصر فاطمی، بن‌مایة قطع ارتباط داعی‌الدعاة با بساسیری می‌شود. بساسیری نیز اگرچه اختصاصات خلیفه را به مصر می‌فرستد و به نام مستنصر خطبه می‌خواند، اما خلیفة عباسی را به‌منزلة برگ برنده در حدیثةالفرات، نزد همراه اصلی خودش در فتح بغداد، یعنی قریش بن بدران، نگاه می‌دارد. حرکت بساسیری و اعلام خلافت فاطمیان؛ بیش از آنکه معلول وفاداری به شیعیان اسماعیلیه باشد، تقسیم و تسهیم منافع و قدرت سیاسی است. در عهدنامه‌ای که برای بساسیری به‌عنوان صاحب‌الجیش نوشته شده است، هیچ اشاره‌ای به تعهد شیعة اسماعیلیه ندارد. همچنین یک‌سان‌انگاری امام زمان (عجل‌الله تعالی فرجه الشریف) با المستنصر فاطمی برای بیان همکاری تعدادی از شیعیان امامیه با بساسیری، افزون بر نقض گزارش ابن اثیر، بیش از آنکه معلول تطابق اعلان یک امام حی در زمان خاص باشد، ناشی از ارتباط نسبی و طایفه‌ای بین مزید بن صدقه و بساسیری است. بنابراین، نظر برخی از مستشرقان همچون گرهارد هافمن، تی کانارد، و ناگل در این خصوص قابل تصحیح و تکمیل است.